Hem Futbolcular, hem de kulüpler için önemli bir uygulama olan denemeler futbolun içinde gözle görülür bir öneme sahiptir. Özellikle genç futbolcular için kendilerini gösterme ve profesyonel futbolda yer edinme fırsatı olan denemeler, kulüplere de büyük mali yükümlülükler altına girmeden takımları için faydalı olabilecek yetenekli futbolcuları değerlendirme fırsatı sunar. Ancak denemelerin sunduğu tüm bu faydaların geri planında istismar ve denemelerin kötüye kullanılması da yer almaktadır. Deneme süresince kulüplerin futbolculara herhangi bir güvence vermek zorunda olmaması ne spor hukuku ne de klasik iş hukuku anlamında denemelerin istihdam olarak kabul edilmiyor olması bu imkanı kötüye kullanmak isteyen kulüplere alan tanımaktadır.
2018’de İngiltere’nin Chelsea FC kulübüne karşı FIFA tarafından başlatılan ve kulübün 2 dönem transfer yasağı ile para cezasına çarptırıldığı süreçte İngiliz kulübünün 100’den fazla 18 yaşın altındaki futbolcuyu hiçbir güvence veya ücret vermeden kadrosunda bulundurduğu, futbolcuların haklarını arama imkanı olmadığı ortaya çıkmıştır.
Futbolun en üst seviyesinde böylesine ağır ihlallerin gerçekleştiği düşünülecek olursa alt seviyede açığa çıkmamış daha büyük ihlaller olabileceği düşünülmektedir.
Özellikle Afrika ve Güney Amerika gibi dünyanın ekonomik olarak daha dezavantajlı bölgelerinden ticari saikler ile Avrupa’ya getirilen 18 yaş altındaki futbolcuların hiçbir güvence sağlanmaksızın deneme süreçlerine tabi tutulması ve denemelerin akabinde evlerinden binlerce kilometre uzakta adeta kaderlerine terk edildiği görülmektedir.
Kulüplere sözleşme ile bağlı futbolcular aksine denemelere katılan futbolcular lisans çıkartılmadan kulüp faaliyetlerine katılmaktadır, ayrıca bu futbolcuların genellikle ülkeler arası seyahatlerini çalışma veya sporcu vizesi gibi akıbeti takip edilebilir vizeler yerine turistik vizeler ile gerçekleştirmektedirler.
Bu noktada denemelere katılan futbolcuların kayıt dışı olduğunu söylemek mümkündür. İnsan kaçakçılığı ve çocuk istismarı ile yolları kesişen denemelerin kayıt altına alınmasının ve takibinin yapılmasının bir zorunluluk olduğu açıktır.
FIFA daha önce 18 yaşın altındaki futbolcuların transferine ilişkin kuralları Avrupa Birliği ile istişare içerisinde insan kaçakçılığı ve çocuk istismarının engellenmesi amacıyla çıkartmıştır.
Yine bu amaçla FIFA, denemeler nedeniyle doğan mağduriyetin engellenmesi, futbolculara güvence sağlanması ve süreçlerin takip edilebilmesi adına Futbolcuların Statüsü ve Transferi Hakkındaki Yönetmeliğin (RSTP) 2022 Ekim Versiyonu’nun 19.maddesine 3.bendi (19ter) ekleyerek denemelerle ilgili kuralları düzenlemiştir.
Bu düzenlemeler sayesinde uluslararası boyut içeren denemeler hukuki bir düzenlemeye kavuşmuştur.
Denemenin tanımı FIFA RSTP’nin tanımlar maddesi altında düzenlenmiştir, buna göre deneme şu şekilde tanımlanmıştır; bir futbolcunun bir kulübe tescilli olmadığı fakat bu kulüp tarafından değerlendirildiği geçici süre.
Bu tanım ışığında deneme sürecinin kulüp ve futbolcu arasında çalışma ilişkisi yaratmadığı, profesyonel statü sağlamadığı söylenebilir.
Denemenin bir kulübün, futbolcunun yeteneklerini, kişiliğini ve güçlü yanlarını değerlendirdiği geçici ve kısa bir süreci ifade ettiğini söylemek mümkündür.
Özellikle Real Madrid, Barcelona, Chelsea ve Manchester City kulüplerinin deneme süreçlerine ilişkin gerçekleştirdikleri iddia olunan disiplin yargılaması süreçlerinde futbolcuların belirsiz süreler denemeye tabi tutulduğu, kulüplerin sürekli bir sözleşme ilişkisine girmekten ve çalışma ilişkisinin yükümlülüklerinden kaçınmak için deneme süreçlerini süresiz tuttukları görülmektedir.
Deneme sürecinin en fazla ne kadar sürebileceği konusu da düzenlenerek belirsizliğin ve denemelerin kötüye kullanılma ihtimalinin önüne geçilmek istenmiştir. Kuralda FIFA 21 yaşı temel alarak bu yaşın altındaki ve üstündeki futbolcular için farklı düzenlemelere gitmiştir, 21 yaş altı futbolcular bir sezon içerisinde bir kulüple en fazla 8 hafta denemelere katılabilirken, 21 yaş üstü futbolcular bir sezon içerisinde bir kulüple en fazla 3 hafta denemelere katılabilecektir.
Bu süre bölünebilir olup, ne şekilde kullanılacağına kulüp ve futbolcu karar verecektir, kural sadece bir sezon içerisinde bir futbolcunun, bir kulüp ile geçirebileceği en fazla deneme süresini belirlemektedir. 21 yaş altındaki futbolculara daha uzun deneme imkanı tanınması, profesyonel seviyede daha zor oynama süresi bulan genç futbolcuların istihdam bulma şansını arttırmaya yönelik olup, pozitif ayrımcılık olarak değerlendirilebilir.
Denemeye katılacak futbolcular ile ilgili yaşa dair ikinci kriter ise 18 yaşın altındaki ergin olmayan futbolculara ilişkin olarak düzenlenmiştir. Buna göre 18 yaşın altındaki futbolcular için 15 ve 16 yaşları belirleyici olarak düzenlenmiştir.
Kural olarak bir futbolcunun uluslararası boyutta gerçekleşen bir denemeye katılabilmesi için en az 16.yaş gününe denk gelen sezon içerisinde bulunması gerekmektedir. Ancak hem denemeye katılacak futbolcunun sabit ikametgahının, hem de denemeyi düzenleyen kulübün Avrupa’da bulunması halinde 15.yaş gününe denk gelen sezon içerisinde ergin olmayan bir futbolcunun denemeye katılması mümkündür. Avrupa kavramı ise açıklanmalıdır.
Kuralda sadece Avrupa yazmakta olup daha fazla bir açıklamaya yer verilmemiştir ancak FIFA’nın gözünde Avrupa kavramının UEFA üyeliği şeklinde değerlendirildiği düşünülmelidir. Bu nedenle coğrafi olarak Avrupa Kıtasında bulunmayan fakat UEFA üyesi olan Kazakistan, İsrail veya Azerbaycan gibi ülkelerinde istisna hüküm ile sağlanan imkandan faydalanma imkanı olduğu kanaati oluşmaktadır.
FIFA’nın yapmış olduğu düzenleme ile futbolcular ile kulüpler FIFA’ya TMS sistemi üzerinden verecekleri bir form ile deneme sürecini kayıt altına alacaklardır.
FIFA denemelerle ilgili olarak ücret verilmesini, teklif ve talep edilmesini yasaklamıştır. Ancak denemelere katılan futbolcuların insanlık onuruna yakışır şekilde standartlarda hayatını sürdürmesi yapılabilecek için birtakım ödemelerin FIFA’ya sunulacak Deneme Form’unda belirtilmesi zorunlu kılınmıştır. FIFA tarafından bildirilmesi zorunlu tutulan ödeme unsurları şu şekildedir;
Konaklama Ödemesi
Seyahat Ödemesi
Beslenme Ödemesi
Günlük Masrafların Ödemesi
Bu dört hususta yapılacak her türlü anlaşmanın FIFA’ya TMS sistemi üzerinden tarafların imzalayacağı form ile bildirilmesi gerekmektedir, bildirim futbolcu denemeye başlamadan en az 10 gün önce yapılmalıdır, imzasız ve eksik formlar TMS sistemince kabul edilmeyecektir.
TMS sistemine girilecek bilgiler ile form ilişiğine eklenecek kimlik bilgilerinin hatasız ve tutarlı girilmesi gerekmektedir. Halihazırda bir kulübe tescilli olan profesyonel statüdeki futbolcuların başka bir kulüp ile denemeye çıkabilmesi için futbolcunun tescilli olduğu kulübün izin yazısının da TMS sistemine Deneme Formu ile beraber yüklenmesi gerekmektedir.
Deneme sürecinde futbolcular, kendilerini denemeye alan kulüp adına tescilli olmayacakları için resmi müsabakalarda yer alamayacaklardır. Bu noktada deneme sürecindeki futbolcuların hangi müsabakalarda yer alabileceğinin belirlenmesi önemlidir.
Deneme sürecindeki futbolcular sadece TMS üzerinden FIFA’ya bildirilen deneme periyodu içerisindeki resmi futbol organizasyonları içerisinde yer almayan hazırlık maçlarında yer alabilirler. FIFA ilgili maddede “any activity that does not fall within the scope of organised football” ibaresine yer vermiştir, “organised football” ya da Türkçe ifade etmek gerekirse organize futbolun tanımı FIFA tarafından şu şekilde yapılmıştır; FIFA, konfederasyonlar ve federasyonlar veya yetkilendirdikleri organizasyonlar tarafından düzenlenen futbol faaliyetleri.
Bu noktada anlaşılması gereken “organize futbol” sadece lig müsabakalarını değil, kupa, süper kupa veya yukarıda sayılan organizasyonlar tarafından düzenlenen her türlü müsabakayı ifade eder, bu tanımın içine organizatör kurum nedeniyle dostluk müsabakaları da girebilir.
Tüm bu bilgiler ışığında deneme sürecindeki futbolcuların, organize futbolun düzenleyicisi konumunda bulunmayan kurumlarca düzenlenen dostluk müsabakaları haricindeki maçlarda yer almalarının mümkün olmadığı söylenmelidir.
Dayanışma ve Yetiştirme Tazminatları da esasen futbolcunun tesciline bağlı olarak şekillendiği için futbolcuları deneme sürecine alan kulüpler bu tazminatlara hak kazanmayacaklardır.
Her ne kadar bir kulübe sözleşme ile bağlı olan profesyonel bir futbolcu başka bir kulübe deneme amaçlı katılış yapsa dahi, futbolcunun deneme için başka bir kulüpte geçirdiği süre esas kulübünün Dayanışma ve Yetiştirme tazminatlarının hesaplanmasında dikkate alınmayacak, futbolcu sanki kendi kulübünde devam etmiş gibi hesaplama yapılacaktır.
Bu durum, tazminat hesaplanmasının futbolcunun tesciline bağlı olmasının bir sonucudur.
Ayrıca tarafların hukuki menfaatleri arasındaki dengenin sağlanması açısından da yararlıdır. Deneme sürecindeki oyunculara karşı kulüplerin çok sınırlı sorumlulukları vardır ve sürekli bir çalışma ilişkisinin çoğu yükümlülüğü deneme sürecinde bulunmamaktadır.
En nihayetinde deneme süreci bir çalışma ilişkisini ifade etmemektedir, bu süreçte bir futbolcunun yetenekleri ve kulübe uygunluğu değerlendirilir. Denemeye katılacak futbolcunun sözleşmesel bağının bulunduğu bir kulüp bulunması durumunda futbolcunun denemeye katılabilmesi için kulübünün açık onayı alınmalı ve TMS sistemine yüklenmelidir.
Deneme sürecinde kulüp tarafından düzenlenen faaliyetlerde futbolcuların sakatlık veya herhangi bir sağlık sorunu yaşamaları durumunda karşılaştıkları tedavi masraflarına ilişkin olarak FIFA, kulüplerin her türlü tedavi masrafını karşılamaları yönünde düzenleme yapmıştır.
Ancak burada anlaşılması gereken sakatlıkların veya sağlık sorunlarının deneme faaliyetlerinin doğrudan bir sonucu olarak ortaya çıkacak tedavi masraflarının kulüpler tarafından karşılanacağıdır.
Deneme sürecinin içerisinde fakat futbol dışı nedenlerle doğabilecek sakatlık veya sağlık sorunlarının tedavi edilmesine dair masrafların denemeyi gerçekleştiren kulübün sorumluluğunda olmadığıdır.
18 yaşın altında bir futbolcunun denemeye alınması durumunda ilgili kulüplerin özel olarak düzenlenmiş bazı yükümlülükleri bulunmaktadır, bunların bir kısmı idari yükümlülükler olup bir kısmı da futbolcuya sağlaması gereken asgari imkanlara ilişkindir.
İdari yükümlülüklerin ilki futbolcunun ebeveynlerinden futbolcunun denemeye katılmasına yönelik açık bir izin içeren yazılı izin alınması ve bu izin belgesinin TMS sistemine yüklenmesidir.
FIFA kuralı düzenlerken sadece ebeveynler anlamına gelen “parents” ifadesini kullanmıştır, kuralda tabir edilen ifadenin ebeveynlerinden birisini veya ikisini kaybetmiş, velayet altındaki veya evlat edinilmiş futbolcuları dışladığı düşünülebilir ancak FIFA’nın derin bir aile hukuku tartışması içerisinde olmadığı kişinin tabi olduğu hukuka uygun olarak ebeveyn fonksiyonu üstlenen kişileri de bu kavramın içerisinde gördüğü düşünülmektedir, ebeveyn onayı gerektiren diğer konulara ilişkin uygulamalarda FIFA’nın bu şekilde hareket ettiği görülmektedir.
Denemeye alınacak amatör statüdeki ergin olmayan bir futbolcunun, 16 yaşından küçük olması ve bir kulübünün bulunması durumunda, futbolcunun kulübünün bilgilendirildiğine dair imzalı beyanın TMS sistemine yüklenmesi gerekecektir. FIFA bu durumda kulübün onayı yerine bilgilendirilmesini aramaktadır.
18 yaşın altındaki futbolcuların katılacağı denemelerin toplam sayısı ile ilgili olarak FIFA, yetişkin futbolcuların aksine erişkin olmayan futbolcuların katılabileceği toplam deneme sayısına ilişkin de bir düzenleme yapmıştır. Yetişkin olmayan futbolcular denemelerle ilgili sürelere tabi olmanın yanı sıra bir takvim yılı içerisinde en fazla 2 denemeye katılabilirler.
Futbolcuya kulüp tarafından sağlanacak imkanların ilki bir kulüp çalışanının futbolcu için irtibat kişisi olarak görevlendirilmesidir. Futbolcu için görevlendirilecek kulüp çalışanı da TMS sistemine yüklenecek formda açık kimlik bilgileri ve iletişim bilgileri ile belirtilecektir.
Ayrıca kulüpler, denemeye alacakları ergin olmayan futbolculara uygun konaklama imkanları sunmak, gündelik masraflarını karşılamak (ulaşım, beslenme, hijyen v.b) ve yaşam standartlarını korumak zorundadır, 18 yaşın altındaki futbolcuların korunması amacıyla bu imkanların sağlanıp sağlanmayacağı müzakereye açık olmayacak şekilde düzenlenmiştir.
FIFA’nın konu ile ilgili düzenlemelerinden bir tanesi de ülkemizde uygulaması olmayan Toplu İş Sözleşmelerine ilişkindir. Usulüne uygun yapılmış toplu iş sözleşmeleri ile Futbolcuların Deneme Sürecine ilişkin olarak FIFA tarafından sağlanan standartlardan sapma veya ilave yükümlülükler düzenlenmesi mümkündür. Ancak kuralda belirtilen sapma ifadesinin futbolcu lehine yorumlanması gerekmektedir, toplu iş sözleşmesi ile FIFA kurallarında belirtilen minimum standartların altına inilmesi mümkün değildir, FIFA tarafından bu kurallar dikkate alınmayacaktır. Örnek vermek gerekirse Toplu İş Sözleşmesi hükümleri ile denemeye katılma yaşı 13’e indirilemez. Böyle bir durumda FIFA, TMS sistemi üzerinden denemenin başlangıcına onay vermeyecektir.
Yukarıda belirtilen hükümlere uyulmaması durumunda ne olacağı konusu da FIFA tarafından düzenlenmiştir.
Bir futbolcunun veya kulübün yukarıda düzenlenen yükümlülüklere kısmen veya tamamen uymaması durumunda, ilgili kulüp veya futbolcu FIFA Disiplin Kurulu tarafından Taraf sıfatıyla FIFA Disiplin Kuralları çerçevesinde yargılanacaktır, hakları doğrudan zarar gören taraf ise davada taraf olarak yer alma hakkına sahip olacaktır. Ancak FIFA Disiplin Kurulu, bu kuralın olası ihlallerini re’sen takip etmeyecek, tarafların yazılı olarak başvuruda bulunması durumunda harekete geçecektir.
